In de eerste twee delen van de reeks over het neerzetten van een klinkende set kwamen steeds een drietal dezelfde luidsprekers aan bod (B&W, Audiovector, Spendor), die ik liet spelen op een tweetal versterkers (Hegel, Rotel). Omdat de resultaten erg uiteen liepen tussen de versterkers vroeg ik mij af of dat door de luidsprekers kwam of zit er echt zoveel verschil tussen de ene en de andere versterker. Teneinde dat laatste vast te stellen bracht ik een set duurdere luidsprekers (B&W 702 S2) naar de luisterruimte en sloot die achtereenvolgens aan op een Hegel H90 versterker en op een Rotel RA-1572. Ik koos voor dezelfde bron en dezelfde muziek als in de vorige sessies zodat een consistent oordeel te vormen is. Om compleet te zijn beschrijf ik hieronder eerst de apparaten en de muziek, wellicht ten overvloede als u de eerste twee delen in deze reeks hebt gelezen, maar liever compleet dan onvolledig.
B&W 702 S2 luidsprekers
De nieuwe B&W 700 serie luidsprekers is de opvolger van de beroemde CM serie en combineert in deze nieuwe lijn Diamond technologie uit de 800 met belangrijke innovaties speciaal voor de 700 Serie. Het 702 S2 model gebruikt een tweeter met een aan de achterzijde met koolstof gecoate dome. De tweeter plaatst B&W op de 702 S2 in een uit één blok gefreesde behuizing, afgekeken van de 800 Diamond serie. De tweeter behuizing is ongevoelig voor resonanties en trillingen van buitenaf. Alle 700 Serie modellen maken voor de middentonen gebruik van de Continuum woofer, met een conus van geweven en gecoat materiaal. Deze weergevers zijn ontkoppeld van de voorpanelen (baffle) door ze te verend te bevestigen aan het achterpaneel van de behuizing. Het aluminium chassis voor de magneet is stijver dan het zinken chassis van de CM serie en zorgt samen met de ontkoppeling voor een schonere weergave met meer controle. De drie samenwerkende woofers bezitten elk een Aerofoil Profile conus, met een variabele dikte zoals ook in de 800 Serie te vinden is. De conus is het dikste op plaatsen waar de meeste krachten optreden, dunner waar reductie van gewicht een rol van betekenis speelt. De laagweergave wordt in alle gevallen ondersteund met een Flowport, de basreflex oplossing van B&W die poortruis voorkomt en de luchtbewegingen reguleert. De grote 702 S2 meet 1087x366x414mm indien geplaatst op zijn voetstuk en weegt maar liefst 29,5 kilo. Mogelijke afwerkingen zijn Rosenut, hoogglans zwart of satijn wit. De meegeleverde fronten zijn zwart, behalve op de satijn witte modellen waar ze zilvergrijs zijn. De B&W 702 S2 met zijn carbon coated dome tweeter-on-top, 150mm Continuum FST midrange en drie 165mm Aerofoil woofers kost € 1.999,00 per stuk.
De kandidaat versterkers
Kandidaat nummer één is een Hegel H90 All-in-One met een ruim, dynamisch uitgangsvermogen van 60Watt per kanaal. De versterker heeft ingebouwd zaken als muziekstreaming via de Ethernet poort met UPnP/DLNA protocol, Apple Airplay, daarnaast de nodige digitale en analoge ingangen, waaronder een USB poort die geen drivers nodig heeft voor Linux of MacOS. Ik tel twee analoge ingangen, een coax S/PDIF ingang, drie optische ingangen en een line, een variabele analoge uitgang voor een extra versterker of een actieve subwoofer. Een hoofdtelefoonaansluiting ontbreekt net zo min als een informatieve OLED display en een afstandsbediening. Hegel is beroemd geworden met zijn SoundEngine technologie, nu in de tweede generatie, waardoor vervorming vermindert, de basweergave strak gehouden wordt en het zorgt voor meer grip op de luidsprekers met een tot 2000 verhoogde dempingsfactor. Daarmee is de 2x60Watt voldoende, zelfs voor forse vloerstaande luidspreker modellen als de BW 702 S2. SoundEngine2 combineert de efficiëntie van klasse AB versterkers met de geluidkwaliteit van een klasse A versterker. Cross-over vervorming behoort tot een verleden, feedback is slechts lokaal toegepast en er is geen overall feedback in de versterker nodig. Hegel audio versterkers maken intern gebruik van DualAmp technologie. De gedachte daarachter is het scheiden van de spanning- en de stroomversterker. De daadwerkelijke versterking vindt plaats over de gehele linie in de spanningsversterker en pas aan het eind wordt de stroomversterker aan gesproken door de spanningsversterker voor het echte vermogen. Daaraan vast hangt de DualPower voeding, een voeding die zo is ingericht dat het voorversterker gedeelte van de H90 geen last heeft van de zware belasting opgeleverd door de eindversterker. De voedingstransformator heeft daarom gescheiden wikkelingen en de voeding zelf is dubbel uitgevoerd met eigen circuits, gelijkrichters en condensatoren voor de twee versterkerdelen. Hegel heeft veel onderzoek gedaan naar het op juiste wijze converteren van digitale informatie naar analoge signalen en heeft een synchroon conversie systeem ontwikkeld dat de digitale signalen upsampeld naar een hogere bitwaarde en sampling rate. SynchroDAC werkt met een gebalanceerde signaaltechniek op printed circuit boards waar tijdens de ontwerpfase al rekening is gehouden met digitale ruis en korte signaalwegen. Een MasterClock zorgt voor lage jitterwaarden en draagt bij aan het verminderen van conversiefouten.
De volgende kandidaat versterker is een Rotel RA-1572, het moderne, centrale hart van uw audio-installatie voor digitale en analoge bronnen. Zoals in elke Rotel versterker is de zware voeding met een voor Rotel ontwikkelde ringkerntransformator grotendeels verantwoordelijk voor de uiteindelijke klank van de versterker. Op elke plek in de versterker zijn spanningsregelaars actief om de circuits optimaal ingesteld te houden. De RA-1572 heeft een ingebouwde digitaal-naar-analoog converter, waarmee pure digitale bronnen toegang hebben tot uw muzieksysteem thuis. De 32bit/768kHz AKM converter chip verandert de RA-1572 van een versterker in een totaaloplossing voor elke muziekbron in huis. Er is zelfs voorzien in een USB ingang op de voorzijde waarover DSD files afgespeeld kunnen worden, maar ook Bluetooth aptX zit ingebouwd. De gebruikte versterker is een klasse AB, opgebouwd rond discrete componenten voor het beste resultaat. De eindtrap kan een robuuste 120Watt per kanaal leveren aan 8 Ohm luidsprekers. Ingangen voor een gebalanceerd toestel (XLR) en een MM platenspeler zijn niet vergeten. Daarnaast zijn en nog drie analoge ingangen, een (mono) subwoofer uitgang en een pre-out. De luidspreker aansluitingen zijn dubbel uitgevoerd met zware klemmen. Digitaal zijn er naast de genoemde USB ingang aan de voorkant nog twee USB connecties te maken op de achterzijde, plus twee digitale ingangen via RCA en twee via Toslink. Om de versterker in te passen in een domotica omgeving zijn er 12-Volt trigger busjes, een RS232 poort en een ethernet poort. Met een iOS control App bedient u de RA-1572 over uw thuisnetwerk. Via de ethernetpoort kunnen bovendien updates voor de versterker van internet worden gedownload. De display aan de voorzijde geeft u alle informatie die u nodig heeft om de RA-1572 naar uw wensen te configureren.
Bron is een CD-speler
In de RCD-1572 CD-speler zit een loopwerk dat dedicated voor CD is gemaakt en geen universeel “van de plank” DVD of ander loopwerk. De converter die Rotel toepast om het digitale signaal naar de analoge uitgang te brengen is een Wolfson WN8740, met daar omheen de Wolfson filter circuits. Deze DAC kan elk signaal converteren van 16 tot 24bits met een sampling rate van 8 tot 192kHz, terwijl voor CD alleen 16/44.1 noodzakelijk is. Om te onderschrijven dat de RCD-1572 echt is geoptimaliseerd voor CD heeft hij geen digitale ingangen voor externe bronnen. De uitgangen zijn zowel als RCA als in XLR uitgevoerd. Uiteraard is er wel een digitale uitgang en via de beschikbare RS232 poort is systeem integratie met andere Rotel producten eenvoudig mogelijk, zelfs bediening via de iOS control App gaat op die manier werken. Zowel het digitale gedeelte als het analoge deel wordt zoals gebruikelijk bij Rotel gevoed vanuit een zware voeding met een ringkern transformator die geschikt is voor audio weergave. Componenten in het analoge deel zijn geselecteerd op weergave kwaliteit, werken binnen nauwe toleranties met een veelvoud aan spanningsregelaars voor het juiste voltage op elk punt in de schakeling.
Muziekkeuze
De muziekkeuze is het enige dat persoonlijk mag zijn en ik kies als eerste voor het album “Barbara” van Alexandre Tharaud, track drie is genaamd “Septembre” en wordt gezongen door Camélia Jordana. De tweede keuze is gevallen op “Big in Japan” van Ane Brun dat op haar CD “Live at Stockholm Concert Hall” staat. Heel puur en niet bewerkt door een marketing afdeling maar regelrecht afkomstig van de mastering is Eleanor McEvoy’s “I’ve got you to see me through”, gezet op een demo CD van PMC Loudspeakers. Daarna Alan Taylor van een High End Reference CD van het Duitse blad Stereoplay met “Chimes at midnight”. Een martelgang voor luidsprekers zo kunnen ze ervan van slag raken. Als laatste twee tracks van het Franse viool wonderkind “Camille Berthollet, een stuk uit de “Zomer” van Vivaldi gevolgd door “Danse Hongroise No.1” gecomponeerd door Brahms. In de hoop daarmee een repertoire te hebben gekozen dat zowel de verschillen belicht als enigszins representatief is voor veel luisteraars. In het luisterdeel zal ik de achternamen gebruiken van de genoemde personen en niet steeds de volledige titels aanduiden om e.e.a. vlot leesbaar te houden.
B&W 702 S2 op de Hegel H90
Tharaud brengt mij een gevoelige stem met duidelijk het zuchten waar de Franse zangeressen beroemd of berucht om zijn. Haar stem staat heel fraai in de ruimte, heel los en vrij van een meer naar achteren staande piano. De piano heeft een volle klank, warm en met fundament. Een harmonieus geheel waarin de songtekst echt wordt gedragen op een innemende wijze. Heel anders dan met de B&W 704 S2 het geval was. Hoogte afbeelding is goed, geen enkele klacht over breedte en diepte van het stereobeeld. Op een hoger volume blijft de weergave volkomen overeind. Ik kan niet anders zeggen dan dat een weergave op dit niveau zeer bevredigend is en past in wat ik als “erg goed” ervaar. De tederheid in de performance spreekt mij heel erg aan, zo behoort een Française te zijn, frêle, iel en toch gedrenkt in passie met een verborgen kracht. Met Brun zijn snaren en gitaarromp een eenheid, de gitaar staat in het stereobeeld lager dan de stem, dat klopt met de werkelijkheid. Dit werk klinkt minstens zo mooi als daarnet Tharaud. De scheiding tussen de stem en het instrument is voorbeeldig, snaren klinken levensecht, snel en dynamisch. De sfeer zit er goed in en Brun met haar vele stembuigingen en weet de boodschap over te brengen. Muziek klinkt uitermate gemakkelijk en plezierig met dit systeem waarin geen naar randje te onderkennen is. Ik krijg zelfs een goede indruk van de ruimte waarin ze zingt. Toch wordt het weergave patroon niet diffuus, Brun’s stem staat op een vaste plaats gericht op de luisteraar, terwijl de zaalecho her en der hoorbaar wordt als Brun harder zingt. Publiek staat van de zang af, als de mensen gaan klappen zou dat nog wat detailrijker kunnen, al ga ik dan wel muggenziften over iets kleins dat je het geheel niet mag aanrekenen. Fijn om zo te kunnen luisteren. McEvoy heeft een mooie intonatie in haar stem, heel herkenbaar gemaakt door de luidsprekers. McEvoy heeft wel moeite om boven de band uit te blijven komen. Dat komt door de zware bassen, hoewel de B&W in deze combinatie ze gelukkig in de hand weet te houden. Slagwerk komt niet heel duidelijk boven de basweergave uit. Er staat namelijk veel druk op de weergave, muziek blijft steken op de juiste afstand, maar hier praat je niet gemakkelijk overheen. Bij de tweede keer afspelen merk ik eerder verdwenen details op in de rest van de muziek. Eigenlijk gaat de enige negatieve opmerking over het aangezette laag, helaas onderdeel van de mix, als daar wat minder in kracht zou zitten ben ik tevreden. Ik weet van andere combinaties dat McEvoy meer gescheiden van de band kan zingen, straks eens kijken hoe een Rotel versterker daar mee omgaat. De Hegel H90 maakt de weergave ook wat te lief, het is de ruwe mix van deze uitvoering en dat komt niet helemaal uit de verf.
Het kost de B&W geen enkele moeite om een nette weergave van Taylor neer te zetten. Als hij invalt, is de kenmerkende donkere stem een beetje te zwaar, waardoor verstaanbaarheid afneemt. Ik bemerk dat het nogal uitmaakt of ik luister met een gebogen hoofd of juist rechtop. Rechtop maakt de weergave losser, de tweeters staan hoog en daar moet kennelijk de zitpositie op aangepast zijn. De bombastische weergave die dit nummer kenmerkt kan zijn uitweg vinden, de band achter de zanger mag zich uitleven waarin een solo gitaar een goede indruk achterlaat. De weergave is vol en rijk aan klank, begeeft zich qua stereobeeld in de breedte niet buiten de fysieke opstelling van de luidsprekers. Hoogte en diepte zijn beter vertegenwoordigd. Taylor komt op je af, dat is wel fijn voor betrokkenheid, maar aangezien de man nogal indringend zingt zou een meter meer afstand prettig zijn. Dit lastige muziekstuk wordt knap neergezet in deze opstelling, dat is een compliment waard. Bij Berthollet staat op een hoger volume niveau het complete symfonie orkest te spelen. Het eerste dat opvalt is dat bij de strijkers, de bassen en de cello’s, geen duidelijk onderscheid hoorbaar is. De solo viool staat wel los voor het orkest en maakt indruk. In het Hongaarse deel speelt duidelijk een orkest en geen zigeunergroep. Met het juiste behoudt van snelheid en pit in deze track ontstaat gelukkig toch geen gevoel van haast of afraffelen. Dynamiek is ruim en van de zachtste passage gaan naar de luidste klinkt moeiteloos en voor het oor aangenaam. Dat de solo viool zo mooi uitkomst zorgt voor een extra beleving. B&W met Hegel geeft het meisje de ruimte haar virtuositeit ten toon te spreiden in een mooie uitvoering van beide stukken. De muziek vervalt niet in een technische uiteenrafeling, heeft juist alles met muzikaliteit te maken. Nog wat meer detail zou fijn zijn, maar je kunt niet alles hebben. Voor dit klassieke werk is de set zonder meer geschikt.
B&W 702 S2 op de Rotel RA-1572
Tharaud brengt minder sfeer mee dan daarnet. Piano is kleiner en het diepe zuchten van de zangeres heeft weinig invloed op de zang. Het stereobeeld is beduidend minder diep, de dame staat nu in plaats van een eindje voor de piano juist er tegenaan geleund. Er is hoorbaar afgenomen verfijning in de weergave, die is wel helder van toon en goed verstaanbaar, maar gevoeligheid laat het afweten. De weergave heeft iets vrijblijvends meegekregen. Met het hoofd omhoog is de stereoafbeelding op de juiste hoogte gebracht, daar is de B&W 702 S2 erg goed in. Met de Rotel ervoor zelfs nog wat beter dan met een Hegel. Piano heeft ten opzichte van eerder minder kast gekregen, de reden is dat het fundament afneemt. Zoiets kan fijn zijn in een kamer waar het laag van nature al aanzet. Te helder wordt het nergens gedurende de track. De weergave lijkt zelfs afgerond te zijn naar de uiteinden van de frequentieband. Bij Brun missen snaren en kast van de gitaar hun samenhang, alsof ze niet bij elkaar horen en ik naar twee instrumenten luister. Brun heeft het genoegen de zaalakoestiek duidelijk naar voren te brengen, beter dan de Hegel dat deed. Daarentegen mist Brun diepgang in de stem, ik verlang naar warmte en emotie. Weer is de weergave vrijblijvend en roept niet de ultieme sfeer op. Het luistert wel prettig en zonder enige vorm van irritatie. Het applaus aan het einde valt zoals te verwachten is meer uiteen en laat individuele handen goed horen, met zaalecho gelardeerd zodat het natuurlijk overkomt. Ik hink op twee gedachten: vind ik de extra details opwegen tegen de mindere sfeer? Ik ben daar voor mijzelf ook na meerdere malen draaien van de track nog niet uit. Ik neig naar sfeer, neem ik in het achterhoofd de akoestiek van een moderne huiskamer mee met zijn problemen voor de lage tonen, in dat geval neig ik juist eerder naar de Rotel. Beide combinaties maken zeker muziek, laat daar een twijfel over bestaan. McEvoy’s tonen bij het intro klinken mooi lang na, zacht tikken op een bekken blijft daarbij aanwezig. Als het laag inzet drukt dat McEvoy niet weg, tussen de band en de dame is een aardige scheiding aanwezig wat de track ten goede komt. Zang blijft helder in een diep stereobeeld, weliswaar dit keer compact gehouden in breedte en hoogte. De stem van McEvoy is minder specifiek dan op een Hegel, iets dat terugkomt in de sfeertekening, met een Rotel duidelijk losser en veel minder de aandacht trekkend. Het zorgt voor een prettige, vrijblijvende, niet lang in het geheugen hangende weergave. Lage tonen hebben een goede doortekening waardoor er onderscheid hoorbaar blijft tussen de basdrum, de bas en de lage noten van de piano. Daar is de Rotel beter in dan de Hegel op deze luidsprekers. Weer is opvallend hoe sterk de stand van mijn hoofd de weergave mede bepaalt. ”Rechtop zitten”, riepen mijn ouders altijd in koor, voor deze B&W hadden ze gelijk. Het maakt het verschil tussen echt goed en bijzonder goed.
Taylor brengt mij een helder intro met aanzwellend laag dat langzaam over de grond rolt, zodanig hevig dat ik het volume een paar tikken afknijp. Taylor heeft minder borstkas op de Rotel wat de verstaanbaarheid ten goede komt. Tegelijk verdwijnt de stem meer in de band, want veel diepte in het stereobeeld is er niet. Het zet Taylor wel verder van mij af, iets wat ik met de Hegel graag had gezien. In de meer vrijblijvende weergave merk ik op dat de betrokkenheid achterblijft. Een fluit die ineens opduikt en destijds op de B&W 704 S2 de oren teisterde, blijft nu onderdeel van het geheel, de 702 S2 is duidelijk de betere van de twee types. Ook duurder maar dat betaalt zich uit in luisterplezier. Ik heb het vermoeden dat veel mensen een weergave als deze op prijs kunnen stellen, muziek speelt gemakkelijk en zonder problemen. De combinatie heeft ook geen echte hifi klank, het is en blijft continue muziek wat weerklinkt. Knap dat ook deze combinatie de track zonder problemen kan afspelen, het is en blijft een luidsprekermarteling die Stereoplay op een demo CD heeft gezet.
Tijdens de stukken gespeeld door Berthollet blijft de weergave tussen de fysieke opstelling van de speakers hangen en gaat daar niet daar buiten. Het maakt het orkest tot een compacte eenheid waarin de solisten een weg moeten vinden. Lage tonen bieden meer onderscheid dan op de Hegel, bassen en cello zijn nadrukkelijker van elkaar gescheiden dit keer. De track brengt snelheid en passie zonder te overdrijven. Het vioolspel is snel, al wordt het minder doortekend weergegeven blijft het gevrijwaard van nare randjes en bijgeluiden. De Hongaarse compositie is rommeliger dan eerder, de passie van de muzikanten is afgenomen. Minder tot in de details uitgewerkt, minder tot in de puntjes afgewerkt met deze Rotel versterker. Rotel brengt wel meer leven in de brouwerij, eerlijk is eerlijk. De Rotel voert de afspeelsnelheid op zo lijkt het, meer toeren op de platenspeler. De dynamiek is afgevlakt en dat is jammer. Echte uitschieters mis ik en de soloviool maakt zich daardoor minder los van het orkest. Misschien is de Rotel met deze B&W niet de beste combinatie als je erg veel klassiek draait.
Slotakkoord
Twee versterkers een één paar luidsprekers. De verschillen zijn dit keer niet gigantisch en met beide combinaties zou ik kunnen leven. Toch is er wel een onderscheid te maken dat zich voornamelijk bevindt in de beleving van de muziek. Voor sfeertekening en emotie in de stemmen zou ik gaan voor de Hegel. Die geeft warmte mee en laat intonaties beter horen, waarmee de betrokkenheid van de luisteraar bij de muziek toeneemt. De zwaardere weergave kan nadelen hebben in een ruimte waar het laag het al moeilijk heeft en dan biedt de Rotel voordelen. Die speelt lichter van toon, gaat helaas minder diep in de sfeertekening en heeft een losser karakter. Als ik alle bovenstaande tekst teruglees denk ik dat de Hegel op punten de winnaar is. Beide versterkers verstaan het vak, geven de B&W 702 S2 de kwaliteit mee die hij verdient, sturen de luidsprekers met gemak aan en de weergave is in alle gevallen van hoge kwaliteit. Luistermoeheid herken ik op beiden niet, muziekplezier wel. Met mijn voorkeur voor Franse dames en barok muziek kan ik het beste uit de voeten met een Hegel H90, wie de mannen prefereert boven dames en minder de nadruk legt op klassieke muziek heeft aan de Rotel RA-1572 een heel goede keuze. Een verkeerde beslissing kun je eigenlijk niet nemen tussen de twee versterkers indien gekoppeld aan de B&W 702 S2.