PrimaLuna EvoLution 100 met Lumin en MartinLogan: Visueel en in klank doorzichtig
e tijd dat buizenversterkers hun roem verzamelden vanwege de warmere klank, waarmee tekortkomingen in bronnen of harde klanken uit papieren tweeters moesten worden verdoezeld, ligt inmiddels ver achter ons. Vandaag de dag wordt de keuze tussen een buizenversterker en een transistormodel vaak bepaald door de toepassing aan een luidspreker, een ingewortelde voorkeur van de audiofiel, het aantal uren dat de versterker elke dag aanstaat en het meeste op basis van klank en andere eigenschappen. Voor een aantal buizenversterkers en zeker voor de PrimaLuna modellen gaat op dat instellen en onderhouden tot het verleden behoort. De EVO 100 vraagt hoogstens om een plekje waar hij vrij staat om de opgewekte warmte kwijt te kunnen. Met in het achterhoofd de gedachte aan gebruiksgemak en betrouwbaarheid en de wens een betaalbare combinatie samen te stellen van bijzondere producten, combineerden wij de PrimaLuna EVO 100 versterker met een set MartinLogan ElectroMotion ESL elektrostatische luidsprekers en een Lumin D2 streamer/DAC.
PrimaLuna EvoLution EVO 100 Tube Integrated Amplifier
Eerst maar even een beknopte beschrijving van de gebruikte apparatuur, beknopt omdat elders op de website van Lexicom MultiMedia de volledige beschrijvingen te vinden zijn en dit verhaal leesbaar moet blijven. De EVO 100 is de kleinste PrimaLuna versterker en levert een vermogen van 2 x 40 Watt door middel van vier EL34 buizen. PrimaLuna werkt met een in eigen beheer ontwikkelde Adaptive Autobias schakeling waarmee de buizen altijd op de meest ideale waarde zijn ingesteld afhankelijk van het gevraagde volume aan de uitgang zo dat vervorming tot 50% wordt gereduceerd. Daarbij wordt de levensduur van de buis verlengd. De schakeling zit niet in de signaalweg. Een indicatie naast de buis licht op als een buis aan het einde van zijn levensduur is gekomen. De instelling die PrimaLuna hanteert zorgt voor een lange levensduur van alle buizen. PrimaLuna versterkers worden standaard geleverd met EL34 uitgangsbuizen, een buis die bekend staat vanwege zijn prachtige middengebied, maar wie dat wil kan de EL34 wisselen voor elk merk 6L6G, 6L6GC, 7581A, EL34, EL37, 6550, KT66, KT77, KT88, KT90, KT120 en KT150.
Alle PrimaLuna producten maken voor de voeding gebruik van zware, ingegoten ringkern transformatoren. De uitgangstransformatoren, één van de meest bepalende en belangrijke onderdelen van een buizenversterker, zijn speciaal voor PrimaLuna ontworpen en gewikkeld. Voor een optimale aanpassing aan de gebruikte luidsprekers is een 4 Ohm en een 8 Ohm uitgang beschikbaar. De EVO 100 is leverbaar met een zwarte of een zilverkleurige frontplaat waarop de volumeregeling en de ingangskeuze schakelaar te vinden zijn samen met de hoofdtelefoonuitgang. Bij de versterker is ook een onverwoestbare afstandsbediening aanwezig. De kap over de buizen bestaat uit een metalen rooster, rondlopend met horizontale spijlen en glas aan de zijkanten. Alle in- en uitgangen zijn te vinden aan de achterzijde. Op de zijkant treft u schakelaars aan voor aan/uit, hoofdtelefoon of luidsprekers en hoge/lage bias stroom. Optioneel is in elke PrimaLuna EVO versterker een phono board te plaatsen voor gebruik van een MM element.
MartinLogan ElectroMotion ESL luidspreker
De MartinLogan ElectroMotion ESL vertegenwoordigt een nieuwe generatie elektrostatische luidsprekers waarbij de ESL gebruik maakt van een 34” hoog gebogen XStat paneel en een geïntegreerde, conventionele, high-performance woofer. De gevoeligheid van het systeem is naar 91dB gebracht en het toepassen van high power topklasse eindversterkers levert geen probleem op. Het ElectroMotion ESL XStat MicroPerf elektrostatische panel is gespannen binnen een uit aluminium en kunststof samengesteld frame. Het frame vormt geen belemmering voor de bewegingen van het membraam en laat de dipoolwerking volledig in orde. Het frame is stijf genoeg om vervorming tegen te gaan als die wordt opgewekt door trillingen en resonanties. Tegelijk voorkomt het AirFrame akoestische kortsluiting en maakt het gebruik van een elektrostaat 100% veilig. Het AirFrame en MicroPerf zorgen voor een optisch, bijna transparant paneel dat niet zal storen in een luister- of leefomgeving. De CLS XStat transducer is verantwoordelijk voor de royale spreiding van de hoge tonen. De afmetingen van de ESL zijn 132,3cm x 22,9cm x 41,4cm
Voor de basweergave maakt de ElectroMotion ESL gebruik van een 8 inch woofer met een stijve conus, waarvan de magneetsterkte en het rendement exact zijn aangepast aan het elektrostatische paneel. Het scheidingsfilter maakt gebruik van luchtspoelen en polyesterfilm condensatoren. MartinLogan noemt de filtertechniek “Vojtko”. De luidspreker staat op verstelbare spikes zodat de mate van achteroverhellen in te stellen is en de luidspreker stevig wordt gekoppeld aan de onderliggende vloer. Aansluiten kan met blank draad of liever met banaanstekers.
Lumin D2 streamer
De Lumin D2 is een streamer met ingebouwde DAC, geschikt voor het afspelen van PCM en DSD files uit eigen bibliotheek, van muziekdiensten of via internetradio. Er is een USB poort, bruikbaar voor USB sticks en Fat32 of NTFS geformatteerde harde schijven. De behuizing van de Lumin D2 is naar keuze in zwart of aluminium uitvoering beschikbaar, meet 300x244x60mm en weegt 2,5 kilo. De voorzijde is leeg op de display na waarin artiest en het album als tekst worden weergegeven. Op de display is ook de afspeeltijd en het fileformaat af te lezen. Lumin geeft u een ruime keuze aan file formaten, zowel in PCM als DSD. PCM tot 384kHz/32 bit en DSD tot DSD128. Te benoemen zijn: DSF, DIFF, DoP, FLAC, Apple Lossless (ALAC), WAV, AIFF, MP3 en AAC. Upsampling kan ingesteld worden tot maximaal 192kHz. MQA afspelen is met de Lumin D2 geen enkel probleem want Lumin support MQA. De gebruikte DAC chips zijn Wolfson WM8741, per kanaal één converter zodat aan de XLR uitgangen echt een gebalanceerd signaal beschikbaar is naast ongebalanceerd RCA. De Lumin D2 mag ingezet worden als Roon endpoint. Er is ondersteuning van muziekdiensten als TIDAL, Qobuz en Spotify. Er is tevens de optie om AirPlay aan te zetten. De Lumin App is universeel voor alle Lumin apparaten. In de App kunt u afspeellijsten maken, files selecteren, het uitgangsvolume van de D2 regelen (de D2 mag daarom rechtstreeks op een eindversterker), muziekdiensten kiezen en instellingen van de D2 aanpassen. De App is er voor iOS en voor Android tablets. Updates van software, zowel de firmware als van de App, komen met regelmaat beschikbaar ter uitbreiding van de mogelijkheden.
Samenstellen
De drie componenten werden een dag voor het luisteren opgesteld en aangezet om ervoor te zorgen dat ze op bedrijfstemperatuur zijn en omdat de PrimaLuna nog maar weinig uren op de teller heeft. In de luisterruimte was weinig meer nodig dan een Chord Company interlink en luidsprekerkabel plus de stroomvoorziening met een Naim Audio Powerigel. In een set als deze kun je nog heel wat tweaken en verbeteren, denk aan mooie NRG of Monsoon netsnoeren van AudioQuest, denk aan een AudioQuest Niagara 1200 netfilter waar zowel de Lumin, de PrimaLuna en de netvoedingen van de elektrostaten hun spanning uit kunnen halen. Of een paar interlinks en luidsprekerkabel voor het aanbrengen van accenten in de klank en de presentatie. Denk aan het wisselen van de overigens uitstekende PrimaLuna buizen voor NOS types of een krachtiger KT-88. Zaken die niet direct op de short list hoeven te staan, maar in een later stadium mooie cadeau’s zijn voor papa’s verjaardag, kerst en/of Vaderdag. Of gewoon zomaar om jezelf te verwennen met een upgrade. Muziek voor vandaag is merendeels afkomstig uit de eigen bibliotheek en wordt aangeleverd met behulp van een Roon server/software over een Silent Angel Bonn N8 switch en Chord Company ethernet kabeltjes.
Maestro muziek graag
Inmiddels staat al een stief uurtje muziek te spelen waarin ik mij bezig houd met het opvissen van de specificaties van de spullen, de luidsprekeropstelling optimaliseer en probeer of de 8 Ohm uitgang van de versterker wel de juiste is of dat de 4 Ohm tap beter klinkt. Dat laatste is overigens niet het geval. In die tijd speelt muziek van Alacia Olatuja en van Stacey Kent. Op een lekker-luister-volume-niveau en ik merk dat telkens de aandacht naar de muziek wordt getrokken. Op een fijne manier, mijn hersenen reageren op de positieve prikkels van een aangename klank, op een zangeres die zo verstaanbaar is dat het lijkt of ze alleen voor mij bezig is en zo leiden de prikkels af van het maken van notities. Als ik alle aandacht geef aan de muziek dan vallen een paar dingen gelijk op. Zo is er een totale afwezigheid van scherpte, er is rust in de weergave en muziek staat losjes in de luisterruimte. De elektrostaat met zijn neiging tot bundelen laat de muziek vrij, niet in een stereobeeld dat overweldigend breed of diep is, wel met een goede hoogte afbeelding. Muziek zit tussen de speakers en komt daar nog net buiten, maar zo dat hetgeen wat in dat gebied plaats vindt in volkomen vrijheid het stereobeeld zijn waarde geeft. Stemmen komen niet te dichtbij, Stacey staat een meter of drie van mij af. De rust waar ik het net over had was even wennen, in eerste instantie had ik de aandrang de Lumin streamer te gaan wisselen voor een helderder model van bijvoorbeeld Auralic, echter hoe langer ik luister des te meer ga ik de Lumin in deze setting waarderen vanwege zijn organische en plastische weergave waarin geen enkel deel van het frequentiespectrum wordt benadrukt. Het organische aspect is ook terug te vinden in de weergave van de lage tonen. Een buizenversterker kan tegenwoordig gewoon strak klinken en de combinatie met de conventionele woofers in de ESL systemen en de EVO 100 is voorbeeldig. Krachtig zonder te overdrijven, zonder vervelende boem of juist een dip vormt de bas de basis waarop de rest van de klanken kan leunen. De weergave is met deze twee dames netjes in balans, heeft kracht en dynamiek, overtuiging en is zeer aangenaam.
Ruimte vullend
Recent kwam ik thuis het album “Samsâra” tegen van Seven Reizh en vooral de tweede track met de titel “Soñj” maakte diepe indruk. Heel fraai opgenomen met een stereobeeld dat van uiterst rechts tot uiterst links kan gaan, diepte heeft en een bijzondere hoogte afbeelding. Hoe gaat dat in een andere akoestiek op een systeem als dit? ‘The proof of the pudding is in the eating’ zoals de Engelsen dat uitdrukken, gewoon eens proberen. De opening geeft een fraaie piano gelardeerd met fluitspel en een vervormde stem, tot een zangeres haar keel opent en alvast met trommels een voorzet wordt gegeven voor het latere geweld. Het stereobeeld gaat nu zeker ver buiten de opstelling van de luidsprekers, heel ver, haalt alleen niet de absurde hoogte van thuis, maar daar zijn sets volledig geoptimaliseerd met netfilters, ontkoppeling, kostbare kabels en niet te vergeten ze kosten een veelvoud van dit systeem. Als zowel met trommels als elektronisch opgewekt geweld losbreekt dan weten de MartinLogan’s dat heel goed te herscheppen. Diep genoeg gaat het rommelende laag, dynamisch en krachtig is de weergave waarbinnen de stem en de overige instrumenten overeind blijven. Een aanrader deze track als u deze progrock kunt waarderen en eens wilt genieten van muziek waarin zoveel te beleven valt in klanken en effecten. Verderop staat op de CD nog “Awalik” dat ook een juweeltje is om een systeem tot het uiterste te drijven. Juist de combinatie van een laag volume niveau dat binnen de track kan groeien tot zeer fors maakt de muziek spannend en ondanks het relatief beperkte uitgangsvermogen van een buizenversterker met buisvriendelijk ingestelde EL34 buizen komt de EVO 100 aan de ESL geen moment adem te kort.
Oh zoete cello
De Lumin D2 heeft er geen enkel probleem mee om muziek af te spelen van de online streaming dienst Qobuz en daar vind ik een album met de fraaie titel “Vivaldi: I colori dell’ombra”, muziek gespeeld door het Pulcinella Orchestra met als soliste Ophélie Gaillard. Wie meer van mij leest weet ik dat ik de muziek van Vivaldi hogelijk waardeer, des te groter mijn plezier als dit ook nog eens een heel fraai werk is met prachtig cellospel. De set staat bijna te juichen nu hij snelheid en detaillering mag combineren in een groot orkestraal werk. De cello komt tot leven en violen kan ik op de klank waarderen, lekker op het randje van scherp zonder over de rand heen te gaan. Op een wat lager volumelevel blijft de weergave overeind staan, niet iedereen wil zijn buren bedelven onder een orkest en binnen de perken moet een systeem nog steeds in staat zijn om te boeien. De klassieke zangpartij maakt zich los van het orkest, komt een stukje naar voren, gelukkig niet al te ver zodat stem en orkest hun samenhang behouden. Natuurlijk is het middengebied van een elektrostaat zijn sterkste punt, de ESL met EVO 100 en D2 maken dat samen keer op keer waar. De transparantie is heel groot, zodat details tot in de puntjes naar voren kunnen komen. Het feit dat zelfs in deze relatief kleine ESL het gehele midden en hoog gebied wordt afgedekt met het membraan geeft veel conus luidsprekers het nazien. OK, de luidspreker is niet klein en vraagt een redelijk vrije plaatsing, de beloning is er naar en concurrentie in deze prijsklasse is er eigenlijk niet voor de ESL zonder in te leveren op andere punten. Een klassieke BBC ontworpen LS3/5a komt heel ver in de buurt met zijn middengebied en hoge tonen, laat het voor een groot deel afweten in de lage tonen zelfs als een heel kostbare versterker wordt ingezet. Veel luidsprekers in deze prijsklassen klinken minder transparant, bedompter en minder detailrijk in vergelijk. En net als een moderne buizenversterker heeft ook een elektrostaat al lang niet meer het onderhoud nodig van de oude modellen uit achterliggende decennia. Neemt u mij niet kwalijk dat ik mij laat onderdompelen in het werk van Vivaldi alvorens ik nog iets fraais ga zoeken in de collectie.
Drie in het oor
Al lange tijd niet gespeeld is het bijzondere “Spiegel im Spiegel” van Arvo Pärt, in de uitvoering van viool en piano. Al vanaf de eerste noten weet ik dat de set klopt. De eenzaamheid in de muziek, het beeld voor ogen van een eindeloze vlakte bedekt met sneeuw, de verstilde wereld, het komt allemaal in mijn gedachten op en laat me niet los gedurende de track. Dit is prachtig uitgevoerd op de buis met elektrostaat. Zo teder, zo intens, zo loepzuiver. Na bijna 10 minuten sterft de laatste toon uit en staan de tranen bijna in de ogen. Hoe heerlijk is het als een audiosysteem je zo kan meevoeren naar een andere wereld. Een set hoeft geen tienduizenden euro’s te kosten om te raken aan wat in de audiofiele kringen (soms ten onrechte) wordt bestempeld als High-End. De stap naar de trompet van Miles Davis in “Blue in green” is niet eens zo heel groot. Muziek zweeft op de gevarieerde tonen van een contrabas, links piano en vaak Davis in het midden. Rechts zit onopvallend slagwerk waarbij brushes over de bekkens glijden. Hoewel totaal andere muziek en een totaal andere opname is ook nu de emotieoverdracht aanwezig en misschien snap ik voor het eerst in mijn leven de schoonheid van Miles Davis, zijn “Kind of blue” is altijd langs mij heen gegaan. Het drieluik sluit ik af met een andere grootheid, Roberta Flack met “Killing me softly” in een MQA uitvoering van een demo CD. Het is net of de set met de door mij gekozen muziek steeds blijer aan het worden is, of ik wen meer en meer aan het systeem, ik ben aanzienlijk intenser bezig met de weergave dan vroeg in de ochtend. Dat gewend raken is mede te danken aan het feit dat ik geen valse noot in deze door Lori Liebermann geschreven muziek kan ontdekken. Stevig laag rechts, Roberta en een koortje in het midden, de rest van de band om de dames heen. Helder, pakkend, dynamisch en breed neergezet. Met een duidelijke echo op de stemmen van het koor. Een echo die telkens langzaam wegsterft in de muziek.
Waardering
Patricia Barber maakt geen muziek voor een heel groot publiek, er is werk van haar dat ik mijn oren niet in mag, wat mij wel bekoort heeft vaak als extra een uitstekende opnamekwaliteit zoals te herkennen is op de CD “Mythologies”. Die tracks spelen terwijl ik mijmer over het systeem dat ik vandaag beluisterde. Het feit dat ik een wereld aan muziek kan binnenhalen met de Lumin D2 streamer/DAC is onder liefhebbers van streamen als lang niet meer bijzonder. Feit is wel dat de Lumin de stream perfect afwerkt en met de DAC vertaalt naar een fijne analoge weergave met details, rust, zuiverheid en een aangename presentatie in een ruim stereobeeld. Als we de akoestiek van de luisterruimte en mijn oren even niet meereken vormt de MartinLogan ElectroMotion ESL luidspreker het einde van de keten. Een hybride luidspreker met een elektrostatisch paneel voor de midden en hoge tonen. Hogelijk gewaardeerd door wie het systeem heeft gehoord, helaas vaak afgewezen als uiteindelijke kandidaat gezien zijn vorm en afmeting. En dat is zo jammer als muziek wordt gewaardeerd en intensief luisteren eerder regelmaat dan uitzondering is. Het component om het volume van de muziek te regelen en de ESL aan te sturen zal voor velen in eerste instantie eveneens een ver van het bed show zijn. Buizentechniek anno 2020, is dat levensvatbaar? Daar kan niet anders dan een luid en duidelijk “JA” op geantwoord worden. PrimaLuna maakt sinds de oprichting meer dan 15 jaar geleden en het op de markt zetten van de ProLogue One buizenversterkers waarmee net zo gemakkelijk te werken is als met transistor types. Net zo betrouwbaar (soms betrouwbaarder dan transistor) en met uitstekende muzikale eigenschappen. Het gebruik van hoogspanning in de buizen komt de snelheid en dynamiek ten goede, geeft leven en als je de buizen op de juiste wijze combineert met hoogwaardige transformatoren dan zorgen die voor een strakke lage tonen weergave met voldoende grip. Een PrimaLuna EvoLution 100 is net zo modern als bijvoorbeeld een Naim, Mark Levinson, Bryston of Hegel en als u de moeite neemt reviews te lezen van een uitgave als de USA Stereophile, het Engelse Hifi News of ons eigen Hifi.nl dan zult u zien hoe hoog een PrimaLuna steevast eindigt in de waardering. Dat is bij Lexicom MultiMedia ook het geval, al zijn wij geen echte buizenversterker dealer, de kwaliteit is onderkend en daarom zijn de versterkers opgenomen in het leveringspakket. Vandaag bewezen de drie componenten uitstekend samen te kunnen werken (Lumin/PrimaLuna/MartinLogan), in een organische harmonie zonder individueel op de voorgrond te willen treden. Het samenspel heeft mij bekoord, het is muziek dat ik heb gehoord.
Meer informatie en prijs van de EvoLution EVO 100 vindt u hier.