MartinLogan ElectroMotion ESL X en Lyngdorf TDAI-3400: Lang, dun en lekker
Sinds enige tijd is Lexicom MultiMedia dealer van het merk MartinLogan en verkoopt hun elektrostatische paneelspeakers. Eigenlijk uit puur enthousiasme voor het product dat prijstechnisch bijna onverslaanbaar is indien vergeleken met conventionele luidsprekers met een conus en een traditionele behuizing. Toch gaan de ElecroMotion modellen niet als broodjes over de toonbank, de reden zal gezocht moeten worden in de afmeting van de luidsprekers, met hun panelen zijn ze niet klein te noemen. Wie zich echter de moeite getroost om eens naar MartinLogan te luisteren zal het al snel met ons eens zijn, ze spelen geweldig, open, breed en net zo transparant als ze zijn. Misschien dat luisteren leidt tot het accepteren van het formaat, ik ken opstellingen waar ze tegen een lichte achtergrond of in een erker een geaccepteerd deel van de inrichting worden. Met gelukkige eigenaren op de bank tegenover de ElectroMotion’s.
MartinLogan ElectroMotion ESL X
Laten we eens kijken wat een MartinLogan eigenlijk uniek maakt. Dat is het elektrostatische paneel dat in dit type vanaf 400Hz de midden en hoge tonen weergeeft. De ESL X is een slagje hoger en breder dan de kleinere ESL en heeft een afstralend oppervlak van 2,244 cm². In de breedte is de afstraling over 30 graden gelijk, verticaal meer dan een meter. Het paneel is opgehangen in een frame, veilig voor de hoogspanning die voor een elektrostaat nodig is, een frame dat oersterk is en niet zal buigen onder de belasting. Het frame is licht gebogen voor de beste afstraling. Een dipool zoals de ElectroMotion ESL X straalt geluid af naar voren en naar achteren, niet naar de zijkanten waar een akoestische kortsluiting optreedt en zo worden belangrijke en nare reflecties van zijwanden in de kiem gesmoord. Hierdoor is het stereobeeld scherper gefocust en is de weergave zuiverder. Omdat MartinLogan al sinds begin jaren ’80 elektrostaten bouwt en kan bogen op bijna 40 jaar ervaring zijn de panelen volkomen betrouwbaar en onderhoudsvrij. Om de afmetingen van het paneel te beperken maakt de ESL X gebruik van een tweetal 8 inch woofers in een behuizing die tegelijk dienst doet als voet voor het paneel. De woofers hebben een lichte, papieren conus om de snelheid van de elektrostaat bij te houden en zitten in een asymmetrische behuizing met een reflexpoort. Eén woofer zit aan de voorzijde, de tweede aan de achterzijde. De behuizing is altijd zwart, met de keuze uit een matte afwerking of hoogglans lak. De scheidingsfilters bestaan uit luchtspoelen, metaalkernspoelen, polyester en low DF elektrolytische condensatoren. De spoelen en de hoogspanning trafo’s worden speciaal voor MartinLogan vervaardigd. De aansluiting van de luidspreker gaat met bi-wire terminals die spades, banaanstekkers en blank draad accepteren.
Een elektrostaat heeft de naam een lastige belasting te vormen voor een versterker. De ESL X heeft een nominale impedantie van 6Ω, maar zakt inderdaad naar 1,6Ω rond de 20KHz, waar gelukkig nauwelijks energie wordt gevraagd. Een moderne en degelijke versterker hoeft geen enkele moeite te hebben met de ESL X. Het uitgangsvermogen mag liggen tussen de 20 en 400Watt want met een rendement van 91dB is de MartinLogan ESL X geen energieslurper. Het frequentiebereik zoals gespecificeerd is 41Hz tot 22KHz binnen +/- 3 dB. De ESL X staat op zware spikes, voor kwetsbare vloeren beschermd met doppen, en wordt daarmee 150cm hoog. De breedte is 24cm en de diepte bijna 53cm. De ESL X weegt 23,6 kilo per stuk. De prijs van de ElectroMotion ESL X is € 2.850,- per stuk indien uitgevoerd in mat zwart en € 3.150,- in zwart hoogglans. (april 2019)
Lyngdorf TDAI-3400
De Lyngdorf TDAI-3400 versterker is al eens eerder besproken op deze website, maar voor de volledigheid ga ik de eigenschappen nogmaals langs. De TDAI-3400 levert 2x200Watt aan 8Ω, oplopend tot 2x400Watt aan 4Ω, en doet dat met klasse D techniek, schakelende powertransistoren en een schakelende voeding, daarmee in staat om maximaal 40 Ampère stroom aan de uitgang te bieden al weegt de TDAI-3400 een bescheiden 8 kilo en 2 ons. De TDAI-3400 is niet alleen een versterker, het is tegelijk het hart van een installatie voor analoge, digitale en eventueel ook videobronnen. Het is een muziekstreamer om muziek te spelen vanaf een netwerk of USB. Het is een equaliser met voorgeprogrammeerde instellingen voor de weergavecurve, je kunt er de kamerakoestiek mee aanpassen op je weergevers en hij kan als actief scheidingsfilter werken voor subwoofers. Bediening gaat via een afstandsbediening of met een webbrowser op laptop of tablet.
De RoomPerfect akoestiekverbetering mogelijkheden worden benut door aan de hand van aanwijzingen op de display en het opstellen van de meegeleverde meetmicrofoon de kamer in te meten, waarna de software in de TDAI-3400 aan de slag gaat en vanuit de versterker de frequentiecurve van de luidsprekers zodanig aanpast dat akoestische fouten (grotendeels) worden opgeheven. De meting is simpel te doen en neemt ongeveer een half uur in beslag. Meegeleverd wordt naast de microfoon een lange kabel en een microfoon statiefje. Omdat de accessoires onderdeel vormen van de levering kunt u de meting altijd zelf herhalen, bijvoorbeeld als u de ruimte opnieuw inricht of de speakers anders geplaatst worden. RoomPerfect is niet in staat elk probleem op te lossen, akoestische natuurwetten blijven gelden, het is wel een prachtig middel om veel verbetering te brengen zonder de leefruimte om te vormen tot een studio. Met de afstandsbediening kunt u vanuit de luie stoel de correctie in- en uitschakelen, kiezen voor optimaal geluid op de luisterplek of gemiddeld verbeterd geluid in de gehele luisterruimte. Naast de RoomPerfect functie bestaat er zoiets als Voicing. In mijn ogen veel minder belangrijk omdat je daarmee het karakter van de weergave bewust aantast. Toch is het wel leuk voor films, een tijdelijke disco in huis, gaming en nieuwsberichten. Voicing zet je op neutraal, op muziek, op actie voor een snelle dynamiek, op extra bas, om relaxed te luisteren, soft voor laat in de avond, open alsof je bij een openlucht concert zit, op film stand voor dramatische geluidseffecten of in spraakstand voor het nieuws. Alles kan, alles mag.
De TDAI-3400 biedt een keur aan in- en uitgangen: 7x digitaal in tot 24bit/192KHz, 2x analoog in, USB ingangen voor- en achterop tot 384kHz/32bit, DSD128 en DXD, microfoon ingang voor RoomPerfect en optioneel zijn kaarten verkrijgbaar met 4x analoog in of 3x HDMI in en 1x uit. De ingebouwde mediaspeler is Roon ready, werkt met Spotify Connect, Airplay en internet radio terwijl streamen ook kan met DNLA. Een RJ-45 bus, Bluetooth en WiFi zijn aanwezig. Uitgangen zijn er met analoog RCA en XLR, digitaal uit en voor hoofdtelefoon. Er zijn triggers en een RS232 interface. Instellingen die u maakt worden opgeslagen op een SD card geplaatst in een slot aan de achterzijde. Veel completer dan deze opsomming kon Lyngdorf het in één enkel apparaat echt niet maken. De prijs voor de TDAI-3400 is € 4.999,- zonder optionele modules voor 4K HDMI of vier extra analoge ingangen. (april 2019)
Spullenboel
Om de MartinLogan ElectroMotion ESL X behoorlijk aan te sturen is dus gebruik gemaakt van de Lyngdorf TDAI-3400 versterker, waarbij de versterker voor de meest eerlijke indruk neutraal is afgesteld, RoomPerfect uit staat en Voicing op neutraal. Natuurlijk is het mogelijk de Lyngdorf helemaal te tunen op de luidspreker en de akoestiek, maar dan luister in niet langer naar de ElectroMotion ESL X zoals hij zonder correctie zal spelen. Muziek haal ik van een Melco N1Z60/1 Musicl Library ofwel een digitale muziekopslag en laat een Auralic Aries G1 als Roon endpoint werken voor de opstelling, waarbij ik mij pas later realiseer dat de Lyngdorf zelf ook een Roon endpoint is en de Auralic gewoon weg had kunnen blijven. Op de netsnoeren na, komende vanuit een Naim Powerigel verdeelblok, zijn alle kabels van Chord Company. Epic aan de luidsprekers, Clearway als digitale interlink en de Shawline voor Ethernet. De stroomvoorziening is recent aangepakt en de speciale audiogroep eindigt in een Furutech wandcontactdoos. Als extra zijn halverwege de luistersessie twee SBooster BOTW MK II EVO voedingen ingezet voor de hoogspanning van de ESL X panelen Het resultaat van het vervangen van de meegeleverde voedingen leest u verderop.
Transparant als de ESL X zelf
Wat te verwachten valt met een elektrostaat is de stem van Anette Askvik met een hoge mate van transparantie en daarmee verstaanbaarheid. Elk woord in de track “Liberty” heeft zijn eigen lading. De stem is in aanvang heel broos en vol gevoel, langzaam wordt de stem sterker en intenser. Kleine geluiden rond de stem hebben een eigen plaats in het stereobeeld. Een klagende cello vult prachtig en zuiver aan. Slagwerk is overal te vinden, alleen slagen op een grote trom mogen met extra volume komen want het is nu eerder een kleine trom. Dat verbaast mij, omdat later in de track lage tonen rond de enkels zwemmen en wel dieper gaan. Dat extra zetje in de lage tonen is uiteraard prachtig mee te geven vanuit de roomcorrectie software van de Lyngdorf. Een saxofoon krijgt een gelijke transparantie als de stem en de tweede stemmen mee. Het is heel even wennen aan de ontbrekende kleuring van een elektrostatische weergever, daarom draai ik Askvik driemaal achter elkaar en waardeer de weergave steeds een stap hoger.
“Nantes” van Patrick Bruel begint met een piano waarvan alleen de hoogste noten worden gespeeld, zodat veel van het klavier te beluisteren is en nauwelijks een pianoklank aan bod komt. De ElectroMotion ESL X gaat daar fabelachtig mee om en niet veel later valt Bruel in. Net als een vrouw heeft ook een man veel voordeel van een elektrostaat, zeker als die wat groter in oppervlak wordt en nauwelijks de woofer voor de stemmen gebruikt. Woofers laten we voor het de laagste tonen als bas en slagwerk. Het nummer veroorzaakt met de ElectroMotion ESL X betrokkenheid, intensiteit en expressie. Bruel staat bijna levend in de ruimte. Het stereobeeld blijft op een nette afstand van de luisteraar, met afbeelding in diepte en hoogte, breedte blijft voor de panelen meestal binnen de fysieke opstelling, de lage tonen gaan van muur tot muur. Het is voor het eerst dat ik de woofers als entiteit los hoor komen van de panelen door dit effect.
Een gouwe ouwe van Toni Braxton is “Un-break my heart”, slecht opgenomen met veel te veel scherpte en een veel te vette bas. En toch weet de ElectroMotion ESL X er iets heel fijns van te maken waarmee de essentie van de track en de woorden van Braxton gewicht krijgen. Knap om van zoiets een acceptabel geheel te maken waar ik met plezier naar luister. Duidelijk wordt dat vingerknippen puur elektronisch is en niets menselijks heeft. Strijkinstrumenten zijn ingevoegd en dat heeft de producer niet bepaald subtiel gedaan, je hoort ze ineens opkomen in het uiteengerafelde geluidsbeeld. Deze speakers zijn voor dit soort muziek ongenadig en laten precies volgen wat er in de studio is aangerommeld op kleurende monitoren. Dat zou een vervolg moeten hebben met de CD “Upojenie” van Pat Metheny en Anna Maria Jopek, waarvan ik weet dat hij een krankzinnig stereobeeld kan leveren. Op veel conusluidsprekers lijkt alles te kloppen, de ElectroMotion ESL X gedraagt zich net zo. Is dat nu een voor- of een nadeel? Laten we het op een voordeel houden, want zit u er thuis op te wachten dat veel opnames lastig te spelen zijn of wilt u net als ik eigenlijk gewoon kunnen genieten van uw investering? Muziek moet voor ons luisteraars plezierig zijn en alleen in de studio is een luidspreker een stuk gereedschap waaraan alles moet kloppen.
Een klein Frans feestje met Patricia Kaas, ze bezingt haar afkomst in “Une file de l’est” met veel gevoel in de stem. Laat u niet wijsmaken dat een elektrostaat kaal en afstandelijk speelt, een elektrostaat is ongenadig maar voedt hem met een stem waarin warmte zit en hij keert het uit in de muziek. Verstaanbaarheid viert hoogtij, instrumenten hebben een eigen plaats zonder de samenhang te verliezen, in de diepte van het stereobeeld duiken geluiden op die zijn ingevoegd en de muziek extra smeuïg maken. Patricia steelt weer eens mijn hart en ik hou van haar op de ElectroMotion ESL X. Genoeg om het gevoelige “Le mot de passe” erna af te spelen en het kippenvel staat op de armen. Groot waar het orkest aanzet, klein als alleen Kaas even te horen is, het opzwellen en krimpen is sfeerbepalend, de MartinLogan gedraagt zich voorbeeldig. Een versterker met een meer organisch karakter zoals een Hegel of een Naim zal nog wat warmte aan de stem geven, de Lyngdorf is vooral zuiver in de leer en voegt niets toe. Zelf luisteren naar een voor u passende versterker als u in de markt bent voor een MartinLogan is eigenlijk een must. Ik sluit de Kaas periode af met “Une denière fois” van de CD “Kabaret” en zwijmel op de stem, geniet van de accordeon, het intense slagwerk, de vette bas. Ik kan putten uit mijn herinneringen van haar concerten en weet hoe dicht dit bij de live performance in de buurt komt.
Van een totaal andere orde is de Progrock van Seven Reizh, “Samsâra” verbaast mij met wat ik allemaal voorgeschoteld krijg dankzij de transparantie van de elektrostaat en de versterker. Niet eerder had ik zo overduidelijk in de gaten wat de vertellende stem te melden heeft in de eerste track van het album met de gelijknamige naam. Bombastische muziek, het is even wennen voor iemand die zegt niets op te hebben met Progrock en dan toch zo kan genieten. De zware slagen op de trommels, gelardeerd met Keltische klanken, maakt de beleving groots. Hetgeen prompt uit de schermen komt waarbij hun grote fysieke afmeting alleen maar in het voordeel werkt. Muziek staat daadwerkelijk groot in de luisterruimte van Lexicom MultiMedia.
Van gewone voeding naar SBooster vitaminen
Het is natuurlijk een schandaal om Janine Jansen te misbruiken voor een experiment, haar “Presto” van de “Vier jaargetijden” leent zich daar wel voor. Ik luister eerst naar de ElectroMotion ESL X met zijn eigen meegeleverde netvoedingen en ga die straks vervangen door een paar SBoosters van 15Volt. Dit deel heeft snelheid, is intens, bij vlagen knalt de solo viool, op andere momenten is hij zacht en gevoelig. Op papier is de SBooster een upgrade die weinig voorstelt, immers de voeding van de MartinLogan doet niets anders dan een hoogspanning op het paneel zetten via een trafo in de voet van de speaker. En toch is het verschil direct terug te horen als een SBooster het voeden overneemt. Er gebeuren een paar dingen tegelijk: het stereobeeld wordt groter, komt wat dichter naar mij toe en loopt verder door naar achteren. Mogelijk is het daarom dat elk instrument in de strijkerssectie een eigen leven krijgt en losser raakt van de buurman en buurvrouw. Waar de panelen steeds in de breedte een beeld boden tussen de speakers, loopt het stereobeeld wel tot buiten de fysieke opstelling. De intensiteit en snelheid in het spel van Jansen komen beter tot uiting, het geheel is meer af, organischer, vloeiender en het samenspelen wordt uitgediept. Zelf was ik sceptisch over het verschil, de term “dag en nacht” gaat mij in een stelling te ver, hoorbaar beter is het inderdaad en daar hoef ik weinig moeite voor te doen om dat te ontdekken. Een waardevolle en betaalbare upgrade inderdaad, aangedragen door een klant die telkens juicht over zijn aangekochte elektrostaten.
Even terug naar Anette Askvik, zelfs in de lage tonen werkt de SBooster positief mee. De trommels krijgen er laag bij. Haar stem wint aan zeggingskracht, heeft meer warmte zonder te verliezen aan verstaanbaarheid. Tweede stem(men) vullen fraaier aan, de saxofoon heeft extra lucht. Het stereobeeld is groter in alle dimensies, kortom wat bij Janine Jansen het geval was komt hier terug. Dus als u het niet erg vindt dan laat ik de SBoosters op hun plaats als ik verder ga met de fluitconcerten van W.A. Mozart gespeeld door Sharon Bezaly, opgenomen in een kerk in Finland. Het fraaie van deze elektrostaten is dat ze ondanks, misschien wel dankzij de enorme transparantie, geen moment scherp zijn of een randje vertonen aan de hoge tonen kant, iets waar een conventionele tweeter van metaal of zelfs met een softdome last van kan hebben. Met als gevolg dat de strijkers bij Bezaly heel natuurlijk zijn en haar fluit heel zuiver van toon blijft. Profiterend van de akoestiek van de kerk door een ruimtelijk beeld te herscheppen. Juist door de rust en het ontbreken van enige mate van vervorming is de dynamiek mij nog helemaal niet opgevallen. Deze opname gebruikt de dynamiek door van solo fluit te groeien tot een vol orkest. Zonder enige moeite, stress of beperking. De versterker blijkt uitstekend in staat de woofers te beheersen en de panelen te laten zingen.
Solo piano klassieke muziek resteert nog en daar kies ik het Nederlands talent Wibi Soerjadi voor uit en zijn CD “Virtuosities”. Wat ik wil horen zijn alle delen van de vleugel, maar zoals te verwachten zijn het vooral het klavier en de snaren die een hoofdrol spelen, het ontbreken van het diepste laag maakt de romp van de vleugel kleiner dan een grote conventionele luidspreker neerzet. Dat heeft alles te maken met de bescheiden kastinhoud van de ESL X waar het paneel aan vast zit. Bovendien, en dat is belangrijk, is de Lyngdorf zonder ingestelde roomcorrectie een versterker die niet bekend staat als “warm en rijk”, eerder aan de kale kant klinkt en dat vindt nu zijn weerslag. De heldere weergave maakt wel een werk als “Toccata and Fugue” extra spannend in een zetting waarbij je eenvoudig een voorstelling kunt maken van de afmeting van het instrument en de opnameruimte. Ik vind het een waardige afsluiting van een mooie dag luisteren, geef alleen nog de suggestie mee om als u voor Lyngdorf zou gaan aan de MartinLogan de RoomPerfect software zeker te laten demonstreren.
Kleiner kan niet
Hoe graag vele audiofielen het ook willen, een elektrostaat is niet klein te maken. Dus moet er mogelijk extra geïnvesteerd worden in het overhalen van de huisgenoten om toch een MartinLogan ElectroMotion ESL X in huis te plaatsen. Wie beschikt over een echte luisterruimte heeft daar al helemaal geen boodschap aan. Wat u in huis haalt is een weergever om jaren plezier van te hebben, oerdegelijk gefabriceerd, fraai afgewerkt een geluid om te zoenen. Er bestaat geen conusluidspreker die in staat is een elektrostaat te evenaren in transparantie en snelheid, in ongekleurde weergave en lage vervorming. Mits de panelen voldoen aan de hoge kwaliteitsnorm van bijvoorbeeld MartinLogan. Ga voorbij aan de afmeting en het uiterlijk, luister eens naar een MartinLogan, bedenk hoe hij te plaatsen is met gebruikmaking van het transparante bovendeel en mogelijk gaat u er mee naar huis. Bij Lexicom MultiMedia geven ze u graag de kans om kennis te maken met dit fraaie product en ik weet zeker dat zelfs als u nooit zou kiezen voor de ElectroMotion ESL X u toch onder de indruk zult raken van zijn unieke eigenschappen.