Luisteren naar een geïntegreerde Klasse A stereoversterker en een SACD-speler met DAC-functie: muziekgenot van referentiekwaliteit
Meestal krijg ik het verzoek om een recensie te schrijven over één of meer nieuwe toevoegingen aan het assortiment van Lexicom MultiMedia. Dit keer mocht ik echter twee High End logés beluisteren, waarvan het nog niet helemaal zeker is of ze worden opgenomen in genoemd assortiment. In de luisterruimte trof ik tot mijn vreugde twee waardige vertegenwoordigers van een gerenommeerd merk aan: Luxman. Jazeker: Luxman. Na een tijdje van afwezigheid is dit fraaie merk alweer een aantal jaren helemaal terug in Nederland. Luxman is terug, Audioscript is terug, kortom: het Nederlandse audiolandschap ziet er weer een stukje fraaier uit. Ik waarschuw u vast: deze recensie wordt iets langer dan u gewend bent, want er is veel te vertellen. (Update: enkele dagen na het publiceren van deze recensie hoorde ik, dat Lexicom MultiMedia Luxman-dealer is geworden!)
Beschrijving 1: de Luxman L-550AX MkII geïntegreerde stereoversterker
De L-550AX MkII heeft een heerlijk retro-uiterlijk. Veel zaken die tegenwoordig op puristische High End versterkers niet meer worden aangetroffen, zijn hier gewoon aanwezig. Van links naar rechts zien we: een grote draaischakelaar voor de bronkeuze, drukknoppen voor aan/uit en Monitor, twee grote VU-meters (die mooie klassieke “ruitenwissers”), keuze(draai)schakelaars voor MM/MC (phono-element), Rec Out on/off, Speakers Off/A/B/A+B, Bass, Treble, Balance, drukknoppen voor Line Straight (schakelt de toonregeling uit) en Separate (om de voor- en eindversterker te scheiden), een 6,35mm hoofdtelefoon-aansluiting en een grote, lekker zwaar aanvoelende volumeregelaar. Eigenlijk mis ik alleen een “Mono”-schakelaar voor oude mono-LP’s (ik heb ze nog…). Ho! Wacht even: foutje… de mono-toets is er wel, maar alleen op de afstandsbediening. Sorry… Die afstandsbediening is een fraai aluminium exemplaar met prettige, duidelijk aanvoelende knopjes en duidelijke opschriften. Dat hoort bij zo’n versterker. Een generiek plastic dingetje zou hevig uit de toon vallen. En eerlijk is eerlijk: ik ben gek op dat retro-front…
Het uiterlijk is natuurlijk niet het belangrijkste. De L-550-AX MkII is een pure Klasse A versterker, die is voorzien van hypermoderne technologie. De volumeregelaar is geen “ouderwetse” potmeter, maar een door Luxman ontwikkelde schakeling met de naam LECUA1000 (Luxman Electric Controlled Ultimate Attennuator). Deze schakeling maakt deel uit van het voorversterker-gedeelte, waardoor de signaalweg zo kort mogelijk is. Een lange levensduur, een efficiënte werking, een superieure kanaalgelijkheid en een verwaarloosbare invloed op de weergavekwaliteit zijn de grote voordelen van deze vinding. De hele voorversterker-schakeling is trouwens afgeleid van het topmodel voorversterker, de C-900u.
De Klasse A eindversterker maakt gebruik van de nieuwste versie van de ODNF (Only Distortion Negative Feedback) schakeling. Dit systeem isoleert ruis en vervorming aan de uitgang en gebruikt een minimale hoeveelheid negative feedback om deze zaken te onderdrukken. Het voordeel ten opzichte van conventionele feedback-schakelingen is, dat geen negatieve bij-effecten als fasevervorming aanwezig zijn.
Maar wat is er zo bijzonder aan Klasse A? Zonder al te techneuterig te doen, zal ik proberen om het vereenvoudigd uit te leggen. Een audiosignaal is een sinusgolf, die uit een positief deel en een negatief deel bestaat. De ene helft van de transistoren versterkt het positieve deel, de andere helft het negatieve deel van de sinusgolf.
In een Klasse B versterker worden de transistoren met een kleine ruststroom bij de les gehouden en wanneer hun deel van de sinus aan de beurt is (het positieve of het negatieve deel) worden ze in geleiding gebracht. Dat gaat echter niet vloeiend, maar met minuscule stapjes. Dit houdt in, dat op het overgangspunt van positief naar negatief (de nuldoorgang) kleine stukjes signaal verloren gaan. Dit heet crossover-vervorming.
In een Klasse A versterker is de ruststroom beduidend hoger en zijn de transistoren altijd in geleiding, of ze iets te doen hebben of niet. Hierdoor treedt de crossover-vervorming niet op, maar wordt de versterker wel warmer. De klank van Klasse A versterkers is meestal meer organisch, meer vloeiend en wordt door veel mensen als prettiger ervaren. Door het lagere rendement is het vermogen van een Klasse A versterker vaak lager, waardoor de luidsprekers bij voorkeur een niet te lage gevoeligheid moeten vertonen.
De meeste “gewone” versterkers werken tegenwoordig in klasse A/B, wat betekent dat de eerste paar Watts (de belangrijkste) in Klasse A zijn geschakeld; wanneer meer vermogen wordt gevraagd, schakelt de versterker over op Klasse B. Het voordeel: een hoger rendement, minder warmte-ontwikkeling en een prima klank, want meestal luisteren we op een “huiskamer-volume”, wat betekent dat we hoofdzakelijk in Klasse A en een klein stukje in Klasse B luisteren. Het grootste deel ven het volumebereik van Klasse B is meer voor de headbangers.
En dan is er ook nog de steeds vaker gebruikte Klasse D, maar dat is weer een heel ander verhaal. Misschien iets voor een volgende keer.
Beschrijving 2: de Luxman D-05u SACD-speler / DAC
Fantastisch! Een echte SACD-speler! Voor deze verstokte SACD-liefhebber is dit een mooi moment. En de D-05u is een juweel van een speler, die is gebouwd als een tank. Geen flodderig computerloopwerkje van dun, klapperig plastic, maar een solide loopwerk dat door Luxman zelf is ontwikkeld. Het heet LxDTM (Luxman Original Disc Transport Mechanism). De stevige lade is van een vertrouwenwekkend fraai afgewerkt satijnzwart aluminium en het mechanisme is gehuisvest in een resonantie-dempend aluminium subchassis. Het loopwerk is voorbeeldig stil: zelfs in vergelijking met mijn eigen (duurdere) Esoteric X-05 SACD-speler zijn er zeer weinig loopwerkgeluiden te horen. De D-05u laat duidelijk het “trickle-down“-effect zien, want veel technologie is afgeleid van het topmodel D-08u. En dat betreft niet alleen het loopwerk, maar ook de verdere interne opbouw. In de D-05u zorgen twee PCM1795 DAC-chips (één per kanaal) voor de digitaal/analoog-omzetting en de analoge uitgangssectie is geheel gebalanceerd opgebouwd. In vergelijking tot veel andere CD-spelers, SACD-spelers en universele spelers die SACD “er ook even bij doen”, komt de bouwkwaliteit zeer vertrouwenwekkend over.
Dat geldt ook voor de afstandsbediening. Ook hier weer een fraai aluminium exemplaar met duidelijk aanvoelende knopjes en duidelijke opschriften. Zelfs de digitale filters kunnen (gescheiden voor PCM en DSD) worden bediend. In beide gevallen zijn twee filters voorhanden, waaruit u kunt kiezen. Het tweede filter zorgt grofweg voor een wat steiler afvallende curve in het hoog. De stand die u kiest, wordt bij het uitschakelen van het apparaat in het geheugen opgeslagen. De filterstand geldt ook voor de digitale ingangen. Welke (SA)CD-speler biedt deze mogelijkheid?
Maar de D-05u heeft nòg een verrassing in petto, die ik hierboven al even kort noemde: Naast gebalanceerde (XLR) en single-ended (RCA) analoge uitgangen, alsmede coaxiale (RCA) en optische (TosLink) digitale uitgangen, is de D-05u ook uitgerust met… digitale ingangen! Dat betekent, dat de D-05u ook als DAC voor andere digitale bronnen te gebruiken is. Nu zien we dit steeds vaker bij (SA)CD-spelers, maar meestal gaat het dan alleen om een coaxiale ingang of hooguit een coaxiale en een optische ingang. De D-05u verwent u echter met een coaxiale, een optische en een USB-B ingang! En de USB-B ingang is bovendien DSD-compatible. Dat biedt een scala aan extra mogelijkheden. Denk hierbij aan een netwerkspeler/streamer, een muziekserver, een TV, een laptop, etc. Omdat de L550AX MkII versterker geen DAC aan boord heeft, vormt de D-05u dus een ideale combinatie met deze versterker, die u de mogelijkheid biedt om zowel CD’s en SACD’s af te spelen als ook diverse andere digitale bronnen te benutten.
Dat maakt de D-05u tot een bijzonder aantrekkelijke audiofiele muziekmachine, want u kunt via een digitale ingang streamen, maar ook schijfjes afspelen. En met name voor de bezitters van veel SACD’s (zoals ik) is dat een zeer aantrekkelijke optie, want SACD’s laten zich niet rippen. Ja, u kunt de CD-laag rippen, maar dat is toch anders (lees: minder) dan het afspelen van de SACD-laag. Daar hebt u echt een D-05u voor nodig.
Gebruikte apparatuur
De twee Luxman-logés worden met Chord Signature Reference luidsprekerkabels aangesloten op B&W 804 D3 luidsprekers. De D-05u is op de L-550AX MkII aangesloten met Chord Epic XLR gebalanceerde interlinks.
Om ook een streamer te kunnen gebruiken via de digitale ingang, sluit ik de digitale uitgang van een Naim NAC-N 272 met een Chord Sarum Super Aray Digital (en een BNC→RCA verloopstekkertje) aan op de coaxiale digitale ingang van de D-05u. De Naim wordt gevoed met een Chord Signature Aray netsnoer, dat is aangesloten op een IsoTek EVO3 Sirius netfilter, dat op zijn beurt op het lichtnet is aangesloten met een IsoTek EVO3 Sequel netsnoer.
In eerste instantie worden de Luxmans gevoed vanuit een MusicLine PowerIgel, maar ik kan de verleiding niet weerstaan om de set vervolgens op een IsoTek EVO3 Aquarius netfilter aan te sluiten. De Aquarius is op het lichtnet aangesloten met een IsoTek EVO3 Optimum netsnoer, de L-550AX MkII wordt op de Aquarius aangesloten met een IsoTek EVO3 Elite netsnoer en de D-05u wordt op de Aquarius aangesloten met een IsoTek EVO3 Premier netsnoer. Het effect van de IsoTek-producten is, dat ik het Luxman-duo nu echt helemaal op hun eigen waarde kan beoordelen, zonder de vervuiling van het (flink belaste) lichtnet van de winkel. Dus laat ik het zo. U zou dat thuis ook eens moeten proberen! Ik durf te wedden dat u niet meer terug wilt naar de situatie zonder IsoTek.
Luisteren
Ik begin met de verzamel-CD Arabesque van Crystal Cable. Voor wie mijn recensies regelmatig leest is dit een “oude bekende”. Juist daarom is het interessant om te horen, wat de D-05u met deze CD (geen SACD!) doet. En tot mijn verbazing klinken de vertrouwde tracks voller, rijker en zo u wilt bourgondischer dan ik gewend ben. De textuur van de akoestische instrumenten is prachtig en de weergave krijgt een authenticiteit die ik niet vaak hoor. Het maakt niet uit of het nu barokvioliste Rachel Podger met Arte Dei Suonatori is, Gabriella Käfer op een vleugel, Eiji Oue met het grote Minnesota Orchestra of Pieter Wispelwey met een solostuk voor cello. Telkens verbaas ik me over de levensechtheid van de weergave. Het Luxman-duo doet precies datgene, waar ik stiekem op had gehoopt: mij bijna grenzeloos laten genieten, waarbij ik nieuwe klanken en texturen ontdek in muziekstukken die ik inmiddels als mijn broekzak dacht te kennen. Het stereobeeld is soms (als ik een groot orkest draai) zelfs groter dan de luisterruimte, waarbij zowel breedte, diepte als hoogte verder gaan dan ik had verwacht. En met name die hoogte is niet vanzelfsprekend: veel SACD/CD-spelers en versterkers kunnen dat niet op deze manier. Daarbij is het opmerkelijk, dat de L-550AX MkII ondanks het (op papier) bescheiden vermogen de B&W 804 D3 luidsprekers met gemak aankan. Met name in de Danse Macabre van Saint Saëns valt op, hoe goed de dynamiek van dit complexe stuk wordt weergegeven. Geen moment komt de L-550AX MkII in ademnood; wat ik hem ook voer, hij blijft soeverein de baas over de 804’s. Hetzelfde geldt voor de basweergave: de gebroeders Luxman duiken onverwacht diep in de baskelder en halen daar schitterende melodieuze baslijnen uit. Geen nondescript gerommel, maar een goed gedefinieerde bas, die herkenbaar en prettig is.
Nog een klassieker: Hotel California van de CD Hell Freezes Over van de Eagles. Een uiterst fraaie K2HD-CD (gemasterd op 24bit/100kHz), die superieur klinkt. Ik ben benieuwd, wat de D-05u er van maakt. De eerste gitaartonen van deze unieke live-uitvoering zijn al uiterst veelbelovend. De zware drums en percussie komen met een afgrond-achtige diepte op mij af en geven mij kippenvel. De akoestische gitaren klinken schitterend “echt” en ook de geluiden van het publiek (applaus, gefluit, uitroepen) zijn zeer goed gedefinieerd, zowel in klank als in plaatsing. Er is een realistische afstand te horen tussen podium en zaal. De stemweergave is zeer gedetailleerd en genuanceerd, waardoor ik me in deze live-uitvoering getrokken voel. Wat een set…
Nu ga ik SACD’s draaien, want ik ben zeer benieuwd of de D-05u nòg mooier kan klinken. Als eerste pak ik een Pentatone SACD Sampler uit 2003. Ik kies een deel uit een pianosonate van Beethoven, waarbij niet alleen de complete weergave van het majestueuze instrument, maar ook de vloeiende klank, de dynamiek en de genuanceerde detailweergave opvallen. Elk accent, dat Mari Kodama in haar spel aanbrengt, wordt met de juiste intensiteit weergegeven. Niet overheersend, niet overdreven, maar precies zoals ik het mij van een live-concert voorstel. Al snel luister ik naar muziek en niet meer naar apparatuur. Dit is High End muziekweergave zoals het altijd zou moeten zijn.
Het volgende muziekstuk is het Adagietto uit de vijfde Symfonie van Gustav Mahler, gespeeld door het Nederlands Philharmonisch Orkest onder leiding van Hartmut Haenchen. Mahler geeft als instructie “sehr langsam“. Het is een zeer meditatief, zacht en sfeervol stuk. Allemachtig, wat is dit mooi! Dit is geen weergave van een digitaal opgeslagen muziekstuk, dit is MUZIEK. De violen vloeien uit de luidsprekers en dompelen mij onder in een meer van schitterend gecomponeerde, meditatieve klanken. Ik vergeet aantekeningen te maken en geniet met volle teugen. De sfeer en de ruimtelijkheid worden prachtig overgebracht. Dit is SACD op z’n best. En die Klasse A versterker maakt het helemaal waar: dit klinkt grandioos.
De New Dutch Academy speelt onder leiding van Simon Murphy het Andante uit een Symfonie van F.X. Richter. Het mooie is, dat dit orkest op authentieke instrumenten speelt, uit de periode waarin dit stuk werd gecomponeerd. Dat geeft een speciale klank, waar ik een groot liefhebber van ben. En ja hoor, dit is precies waar ik op hoopte. Vloeiende strijkers met een prachtige barok-klank, een klavecimbel dat twinkelt en niet verloren gaat in de mix, bakken met verrassende details, een schitterend totaalbeeld met een ruimtelijke klank. De muziek komt op een heerlijke manier tot leven. De L-550AX MkII doet mij aan mijn eigen buizen voor- en eindversterkers denken, zo organisch en vloeiend klinkt het. Muziekweergave zoals muziekweergave mij mateloos boeit en inspireert.
Tenslotte een andere SACD van het zeer audiofiele Stockfisch-label: Het Bassface Swing Trio speelt muziek van George Gershwin in een uitermate jazzy uitvoering. Ik kies voor het bekende I Got Rythm. Door de meer close-miked studio-opname klinkt deze SACD iets minder ruimtelijk, maar de klank van de instrumenten is des te duidelijker aanwezig. Piano, bas en slagwerk worden zeer gedetailleerd geportretteerd. Ik heb zelden een drumstel zo genuanceerd gehoord in al zijn facetten en klankrijkdom. En wat te denken van de contrabas? Diep, melodieus en met die speciale textuur die een echte contrabas onderscheidt van een elektrische bas. De vleugel is helder, doortekend, echt en de duidelijke leider in dit trio. En swingen dat het doet! De timing van de D-05u en de L-550AK MkII is meer dan uitstekend.
Vervolgens heb ik de tracks van de CD’s Arabesque en Hell Freezes Over vergeleken: eerst afgespeeld vanaf de CD en daarna gestreamd via de Naim, die aan een digitale ingang van de D-05u is gekoppeld (bron: de Synology NAS van Lexicom MultiMedia). Is er verschil? Ja, maar dan moet ik bij wijze van spreken met een “akoestisch vergrootglas” luisteren. De klankverschillen worden bepaald door de aangesloten streamer/netwerkspeler (en de digitale kabel). Maar de DAC is natuurlijk dezelfde DAC die ook de digitale muziekbestanden van de schijfjes omzet naar analoge muzieksignalen en dat is te horen. Een prima DAC, waar veel muziekplezier uit te halen is. Wie iets beters wil, zal stevig in de buidel moeten tasten. Zeer stevig.
Conclusie
Het duo Luxman L-550AX MkII en Luxman D-05u heeft mij een uitermate plezierige middag opgeleverd. Dit zijn de opdrachten, waar ik vrolijk van word. Wat een heerlijke set… En dan volgt natuurlijk de vraag: moet dit roemruchte Japanse audiomerk worden opgenomen in het assortiment van Lexicom MultiMedia? Jazeker! Sterker nog: Luxman is opgenomen in het vaste assortiment. Dat betekent een vaste plaats in de luisterruimte voor deze twee schitterende apparaten. De Klasse A versterker en de SACD-speler vormen een ijzersterk team, dat naar believen kan worden uitgebreid met een draaitafel en één of meer digitale bronnen.
Een voorbeeld van een digitale bron, die uitstekend gecombineerd kan worden met de Luxman-set, is een Aurender muziekserver/streamer. U kunt dan via een digitale aansluiting achterop de Luxman D-05u muziek afspelen vanaf de interne opslag, maar u kunt ook muziek streamen vanaf Tidal, de High Resolution muziekservice. En uw mooie SACD’s speelt u gewoon af met het mooie Luxman LxDTM loopwerk. Op die manier combineert u het beste van alle digitale mogelijkheden in één fenomenale audioset.
En over combineren gesproken: omdat de Luxman-familie is voorzien van uitermate fraaie, zilverkleurige aluminium frontplaten, is dit merk makkelijker met andere merken te combineren dan wanneer de frontplaten zouden zijn afgewerkt in champagne/goudkleur, zoals bij dat andere grote Japanse merk. Dat is natuurlijk ook een argument om voor Luxman te kiezen. Allerlei kleuren door elkaar is immers geen gezicht, toch?
Qua klank is het voor mij duidelijk: De L-550AX MkII versterker laat duidelijk horen, waarom Klasse A nog steeds onovertroffen mooi klinkt. Ik heb thuis gekozen voor versterking met buizen: een voorversterker en twee monoblock eindversterkers die mijn oren onweerstaanbaar verwennen. Deze Klasse A versterker verenigt het beste van twee werelden in zich: de vloeiende, organische klank van een buizenversterker en de betere bascontrole van een transistorversterker. En de warmteproductie valt (in vergelijking met mijn buizenset) heel erg mee. En laat u niet afschrikken door het (op papier) lagere vermogen van deze Klasse A versterker, want in de praktijk telt één Watt in Klasse A voor minimaal twee Watt in klasse B. Het gemak, waarmee de L-550AX MkII de B&W 804 D3 aanstuurde, was voor mij bewijs genoeg.
En de D-05u? Ik heb het al eerder gezegd: deze SACD-speler vormt met zijn digitale ingangen een ideale combinatie met de L-550AX MkII. Streamen kan via de digitale ingangen en ook het geluid van uw TV kan op deze manier diverse treden stijgen op de “ladder van goede klank”. En ik vind dat SACD’s moeten worden afgespeeld in een SACD-speler. Rippen levert de klank van een gewone CD op (omdat alleen de “Red Book”-laag kan worden geript), dus dat vind ik jammer van het extra klankpotentieel van een SACD. En daarom vind ik de D-05u leuker dan zomaar een losse DAC, want het uitstekende loopwerk maakt het afspelen van SACD’s tot een groot muzikaal genoegen. En vergis u niet: de D-05u is zó goed, dat zelfs gewone CD’s beduidend beter klinken dan u waarschijnlijk gewend bent!
De schakelbare filters kan ik niet indelen in een categorie van “goed”, “minder goed”, “beter” etc. Experimenteer er rustig mee en kies de instelling die het beste past bij uw klankmatige voorkeuren. Na een paar keer uitproberen hield ik op met heen-en-weer schakelen, omdat ik liever naar de muziek luisterde. Maar het is een leuke optie, die in bepaalde omstandigheden zeker een toegevoegde waarde zal zijn.
Naar mijn (on)bescheiden mening is het de enig juiste beslissing, dat dit roemruchte Japanse audiomerk is opgenomen in het assortiment van Lexicom MultiMedia.